LAHEY (AA) - SELMAN AKSÜNGER - İsrail'in 7 Ekim'den bu yana Filistin topraklarındaki uluslararası hukuk ihlalleri artarak devam ederken Uluslararası Adalet Divanı (UAD) İsrail'in işlediği soykırımı, Uluslararası Ceza Mahkemesi (UCM) İsrail’in işlediği savaş suçlarını soruşturuyor.
İsrail'in, Gazze'de savaş hukuku ve insan hakları hukukuna ilişkin ihlalleri Birleşmiş Milletlere (BM) bağlı kuruluşlar ve çok sayıda insan hakları örgütünün raporlarında tespit edilirken merkezleri Lahey'de bulunan UAD ve UCM, söz konusu suçların soruşturulması ve sorumluların hesap vermesi bakımından en yetkili merciler olarak öne çıkıyor.
İsrail'in, abluka altındaki Gazze Şeridi'nde sivilleri hedef alan saldırıların durdurulması ve sorumluların cezalandırılması için UAD ve UCM'deki süreçler devam ederken AA muhabiri, her iki uluslararası mahkemenin görevlerini, yetkilerini, farklılıklarını ve öne çıkan özelliklerini derledi.
- Uluslararası Adalet Divanı
BM'nin temel yargı organı UAD, Haziran 1945'te kurulduktan sonra Nisan 1946'da, Hollanda'nın idari başkenti Lahey'deki Barış Sarayı'nda faaliyetlerine başladı.
Divan'ın temel görevleri arasında devletler arasında ortaya çıkan hukuki ihtilafları, uluslararası hukuka uygun bir şekilde çözmek ve kendisine yönlendirilen hukuki konularda danışman görüşü bildirmek bulunuyor.
Sadece devletler arasındaki uyuşmazlıklara bakan Divan, dokuz yıl boyunca görev yapan ve BM Genel Kurulu ile Güvenlik Konseyi tarafından ortaklaşa seçilen 15 hakimden oluşuyor.
Divan'ın masrafları BM tarafından karşılanıyor.
- Uluslararası Ceza Mahkemesi
1998 tarihli Roma Statüsü'ne dayanılarak bağımsız ve daimi bir ceza mahkemesi olarak kurulan UCM; soykırım, insanlığa karşı suçlar, savaş suçları ve saldırı suçunu işleyen gerçek kişileri yargılıyor.
Merkezi Lahey'de bulunan ve 2002 yılında faaliyetlerine başlayan mahkemede, başta devlet başkanları ve üst düzey devlet görevlileri olmak üzere, sadece gerçek kişiler yargılanıyor.
UCM'de 9 yıllığına seçilen 18 hakim görev alırken Mahkemenin masrafları, taraf ülkelerin katkıları ve üçüncü ülkelerin bağışlarıyla karşılanıyor.
- UAD'de açılabilecek davalar
Divan'da, devletlerin uyuşmazlık yaşadığı uluslararası antlaşmaların konusuna bağlı olarak değişmekle birlikte genellikle egemenlik, sınır anlaşmazlıkları, deniz anlaşmazlıkları, ticaret, doğal kaynaklar, insan hakları antlaşmaları ihlalleri ve antlaşmaların yorumlanmasına ilişkin davalar açılıyor.
Divan, devletler arasındaki uyuşmazlıkları çözüme kavuşturan bağlayıcı kararlarının yanında, uluslararası hukukta uzmanlık gerektiren bir konu hakkında bağlayıcı olmayan danışma görüşü de verebiliyor.
- UCM'de soruşturulan suçlar
UCM'yi kuran Roma Statüsü'nde mahkemenin yargılayabileceği dört suç; soykırım suçu, insanlığa karşı suç, savaş suçu ve saldırı suçu olarak belirlenirken bunların dışındaki bir suçu mahkemenin yargılaması mümkün olmuyor.
Söz konusu dört suçtan ilk üçü 1998 yılında Statü'de ayrıntılı biçimde tanımlanmıştı, saldırı suçu ise 2010 yılında gerçekleştirilen Kampala Konferansı sonunda tanımlanabildi.
- UAD ve UCM'de kimler dava açabilir?
UAD'de, sadece devletler çekişmeli dava açma hakkına sahip olurken potansiyel olarak BM üyesi 193 devletin UAD önüne gelmesi mümkün oluyor.
Gerçek kişiler, sivil toplum kuruluşları, şirketler ya da diğer özel kuruluşlar UAD önünde bir davanın tarafı olamıyor.
Bir devlet kendi vatandaşlarından biri adına başka bir devlete karşı Divan önüne çıksa dahi bu, devletler arasında bir uyuşmazlık olarak devam ediyor.
BM organları ve faaliyet alanlarıyla alakalı olması şartıyla BM yetkili kuruşları uluslararası hukuka ilişkin bir konu hakkında UAD'den danışma görüşü isteyebiliyor. Devletler, Divan'dan danışma görüşü isteyemiyor.
Danışma görüşleri bağlayıcı olmuyor.
UCM'de dava açma yetkisi sadece Mahkemenin Başsavcılığına ait.
Kural olarak devletler veya gerçek kişiler UCM Başsavcılığına suç duyurusunda bulunsa da davanın açılıp açılmaması kararı Mahkemenin onayını almak kaydıyla Başsavcıya ait oluyor.
Başsavcılığın dava açma ya da açmama kararına karşı Mahkemenin ön inceleme dairesine itiraz da bulunulabilir.
- UAD'de davalar nasıl açılır?
UAD'nin savaş suçları veya insanlığa karşı suçlarla itham edilen kişileri yargılama yetkisi bulunmuyor.
UAD bir ceza mahkemesi olmadığı için yargılama başlatabilecek bir savcısı da olmuyor.
Divan'ın kendi inisiyatifiyle bir uyuşmazlığı ele alma yetkisi de bulunmuyor ve Divan, bir uyuşmazlığa ancak bir veya daha fazla devletin talebi üzerine ele alabiliyor.
Uyuşmazlığa taraf olan devletlerin de Divan’ın yargı yetkisini kabul etmiş olmaları, başka bir deyişle UAD'nin söz konusu uyuşmazlığı ele almasına rıza göstermeleri gerekiyor. Devletler bu rızayı üç yolla gösterebiliyor.
Birincisi, belirli bir konuda uyuşmazlığı olan iki veya daha fazla devlet, uyuşmazlığı ortaklaşa UAD'ye sunmak üzere aralarında özel bir anlaşmayla Divan'ın yetkisini tanıyabiliyor. Macaristan'ın Gabcikovo-Nagymaros Projesi’ne ilişkin dava Macaristan ve Slovakya arasındaki özel bir antlaşmayla Divan'da görüldü.
İkinci olarak, uluslararası sözleşmelerin çoğunda, antlaşmanın yorumlanması veya uygulanması konusunda bir ihtilaf çıkması halinde devletlerin UAD’nin yargı yetkisini kabul etmeyi taahhüt ettiğini içeren maddeler yer alıyor.
Bugün 300’den fazla çok taraflı antlaşmada UAD'yi yetkilendiren maddeler yer alırken Güney Afrika'nın İsrail'e karşı açtığı davanın UAD'de görülmesinin dayanağı, Soykırım Sözleşmesi'nin 9. maddesinin uyuşmazlıkların çözümü için UAD'yi yetkilendirmesi olarak öne çıkıyor.
Üçüncü olarak devletler, tek taraflı açık bir beyanla UAD'nin yargı yetkisini, tarafı olduğu tüm davalarda tanıyabiliyor.
Divan'ın yargı yetkisini bu şekilde tanıyan 74 devlet bulunurken Divan ancak tarafların hepsinin bu 74 devlet arasından olduğu uyuşmazlıklar bakımından genel-geçer yetkisini kullanabiliyor. Karayip Denizi'nde Nikaragua ve Honduras arasındaki kara ve deniz sınırı anlaşmazlığına ilişkin dava, bu yolla açıldı.
Divan önüne gelen uyuşmazlıklarda davalı tarafın itirazı olmadığı sürece yargı yetkisi olup olmadığına bakmaz ve davalı devlet yargı yetkisi itirazını ileri sürmezse bunun zımnen Divan'ın yargı yetkisinin kabulü anlamına geldiği varsayılıyor ve karar, o devlet için de bağlayıcı oluyor. Arnavutluk, İngiltere ile arasındaki Korfu Kanalı Davası'nda, Divan'a yetki itirazında bulunmayarak yargı yetkisini fiilen tanımış oldu.
- UCM'de davaların açılması
UCM Başsavcılığı üç şekilde soruşturma başlatabiliyor.
İlk olarak Başsavcılık, taraf ülke topraklarında herhangi bir kişi tarafından işlenen veya taraf ülke vatandaşının yer ayırt etmeksizin dünya genelinde işlediği suçlar bakımından resen açılabiliyor. Örneğin UCM Savcılığı, 2007 ve 2008 yıllarındaki seçimlerden sonra Kenya'daki iç karışıklık sırasında işlenen insanlığa karşı suçlar için resen soruşturma başlattı.
UCM Savcılığı ikinci olarak devletlerden gelen talep üzerine soruşturma başlatabiliyor. Bu talep, Mahkemeye taraf devletlerden gelebileceği gibi Mahkemeye taraf olmayan devletlerin Roma Statüsü'nün 12. maddesinin 3. paragrafı uyarınca vereceği geçici ve kısıtlı bir yargı yetkisine de dayanabiliyor. UCM'deki Filistin ve Ukrayna’da işlenen suçların soruşturması ilk olarak Roma Statüsü'nün 12 (3) maddesine dayanılarak açılmış, daha sonra her iki devlet de UCM'ye taraf olmuştu.
Üçüncü olarak, BM Güvenlik Konseyi tarafından UCM Savcılığına tevdi edilen vakalara ilişkin dava açılabiliyor. Diğer iki yoldan farklı olarak, BM Güvenlik Konseyi tarafından UCM Savcılığına gönderilen vakalar, BM Şartı'nın 7. bölümü kapsamında alınan karara dayalı olduğu için tüm BM üyesi ülkeleri bağlar ve sevk edilen ülkenin Mahkemeye taraf olması şartı aramıyor. UCM'deki Libya ve Sudan soruşturmaları, BM Güvenlik Konseyinin kararlarıyla UCM Savcılığına sevk edildi.
- Soykırım uluslararası hukukta nasıl düzenlenmiştir?
"Soykırım", uluslararası belgelere ilk defa 1948 tarihli BM Soykırımın Önlenmesi ve Cezalandırılması Sözleşmesi'yle girdi.
Söz konusu sözleşmenin 2. maddesi şu hususları içeriyor:
"Ulusal, etnik, ırksal veya dinsel bir grubu, kısmen veya tamamen ortadan kaldırmak amacıyla işlenen aşağıdaki fiillerden herhangi biri, soykırım suçunu oluşturur:
a) Gruba mensup olanların öldürülmesi,
b) Grubun mensuplarına ciddi surette bedensel veya zihinsel zarar verilmesi,
c) Grubun bütünüyle veya kısmen, fiziksel varlığını ortadan kaldıracağı hesaplanarak yaşam şartlarını kasten değiştirmek,
d) Grup içinde doğumları engellemek amacıyla tedbirler almak,
e) Gruba mensup çocukları zorla bir başka gruba nakletmek."
Soykırım suçunun bir ceza kanunu maddesi olarak yer aldığı Ruanda ve Eski Yugoslavya için kurulan Uluslararası Ceza Mahkemelerinin Statüleri ile Uluslararası Ceza Mahkemesinin kurucu anlaşması olan Roma Statüsü'nün 6. maddesinde de BM Soykırım Sözleşmesi'ndeki tanımı aynen kullanıldı.
Bu suçun tespitinde öne çıkan unsur da failin "soykırım niyeti"nin tespitiydi. Dört gruptan birini, "başkaca bir neden olmadan, sadece o gruba üye olması nedeniyle yok etme amacı" taşıyan eylemler soykırım niyetini gösteriyor.
- UAD ve UCM’deki soykırım kararları
Divan, Bosna Hersek’in açtığı davada 26 Şubat 2007 tarihli kararında, Srebrenitsa’da sınırlı olmak kaydıyla soykırımı işlendiği ve Ratko Mladic’i Eski Yugoslavya Uluslararası Ceza Mahkemesine teslim etmeyerek Sırbistan’ın soykırım sözleşmesine aykırı hareket etmekten mahkum etti.
UCM’deki yargılamada henüz verilen bir soykırım kararı bulunmazken Ruanda Uluslararası Ceza Mahkemesi ve Eski Yugoslavya Uluslararası Ceza Mahkemesinin soykırım suçundan cezalandırdığı görülüyor.
Ruanda Uluslararası Ceza Mahkemesi 2 Eylül 1998'de, Taba şehrinin belediye başkanı Jean-Paul Akayesu'yu ve 4 Eylül 1998'de eski Ruanda Başbakanı Jean Kambanda'yı soykırım suçundan suçlu bularak ömür boyu hapse mahkum etmişti.
Eski Yugoslavya Uluslararası Ceza Mahkemesi ise 2 Ağustos 2001'de, Bosnalı Müslüman erkeklerinin Srebrenitsa'da öldürülmesi sebebiyle Radislav Kristic'i soykırımdan suçlu buldu.
Yugoslavya Mahkemesi, 10 Haziran 2010'da, Doğu Bosna Müslümanlarına karşı soykırım işledikleri gerekçesiyle Vujadin Popovic ve Ljubisa Beara ve Drago Nikolic’i mahkum etti.
- UCM'deki Filistin soruşturması
Filistin hükümeti, 1 Ocak 2015 tarihinde Roma Statüsü'nün 12 (3) maddesi uyarınca "13 Haziran 2014 tarihinden bu yana Doğu Kudüs de dahil olmak üzere işgal altındaki Filistin topraklarında" işlendiği iddia edilen suçlarla ilgili olarak UCM'nin yargı yetkisini kabul eden bir beyanda bulunup, ertesi gün Mahkemeye katılım belgesini BM Genel Sekreterliğine sunarak UCM'ye taraf ülke oldu.
Önceki UCM Başsavcısı Fatou Bensouda, Filistin Devleti'ndeki durumla ilgili yaklaşık 6 yıllık ön incelemenin tamamlanarak 3 Mart 2021'de soruşturmanın açıldığını duyurdu. Soruşturmada henüz 2021’den bu yana bir gelişme olmazken mevcut Başsavcı Kerim Han’ın, 7 Ekim sonrasında yaptığı açıklamada soruşturmada ilerleme kaydetme amacının karşılık bulmadığı görülüyor.
UCM Başsavcısı Karim Han'ın, Ukrayna soruşturmasında 1 yıl gibi bir sürede devlet başkanı düzeyinde yakalama kararı talep etmesine karşın, Filistin'de işlenen suçlar için 8 yıllık süreye rağmen henüz bir yakalama kararı çıkarmaması UCM Savcılığının "çifte standart" uyguladığı eleştirilerini beraberinde getiriyor.
- Güney Afrika’nın UAD’de İsrail’e karşı açtığı "soykırım davası"
Güney Afrika Cumhuriyeti, 29 Aralık'ta, İsrail'in 7 Ekim'den bu yana Gazze'de işlediği fiillerle 1948 tarihli BM Soykırımın Önlenmesi ve Cezalandırılması Sözleşmesi'ni ihlal ettiği gerekçesiyle UAD'de dava açarak İsrail için ihtiyati tedbir kararı alınmasını talep etti.
Soykırım Sözleşmesi'nin 9. maddesi uyarınca, bir devletin sözleşmenin maddelerini ihlal etmesi durumunda, sözleşmeye taraf herhangi bir devlet, ihlalci devlet aleyhine UAD'de dava açabiliyor.
Güney Afrika, UAD’den durumun aciliyeti sebebiyle ihtiyati tedbir kararına hükmetmesini talep ederken söz konusu ihtiyati tedbirlere ilişkin duruşmalar 11-12 Ocak tarihlerinde Lahey’de yapılacak.
UAD’de daha önce soykırıma ilişkin Bosna Hersek ve Hırvatistan tarafından ayrı ayrı Sırbistan'a karşı, Soykırım Sözleşmesi'ne dayanılarak açılmıştı.
Divan önündeki, Gambiya'nın, "Arakanlı Müslümanlara yönelik soykırımın soruşturulması" için Myanmar'a karşı açtığı ve Ukrayna’nın Rusya’ya karşı açtığı davalar da Soykırım Sözleşmesi’ne dayanıyor. Divan her iki davada da başvuran devletlerin tedbir taleplerini kabul ederek Myanmar ve Rusya'nın dava süreci sonlanana kadar ihlallere son vermelerine hükmetti.
- İsrail'in tepkisi ne oldu?
İsrail Ulusal Güvenlik Konseyi Başkanı Tzachi Hanegbi, Güney Afrika’nın İsrail’e yönelik soykırım suçlaması için "iftira" olduğunu dile getirirken, "Kan iftirası anlamına gelen saçma suçlama (davasına) katılacağız ve çürüteceğiz." ifadelerini kullandı.
İsrail, 11-12 Ocak tarihlerinde Divan’da yapılacak tedbir kararı duruşmalarına katılacağını açıkladı.
Divan, Gambiya’nın açtığı davada tedbir duruşmalarını 28 Şubat 2022 de tamamlamış ve kararını 22 Temmuz 2022’de açıklamıştı.
- Filistin'in işgalinin hukukiliği ile ilgili danışma görüşünde son durum
BM Genel Kurulu tarafından 2023’te alınan bir kararla, Divan'dan, İsrail'in işgali altındaki Filistin topraklarındaki uygulamalarının hukukiliğini değerlendirdiği bir danışma görüşü istedi.
Aralarında Türkiye'nin de bulunduğu 57 ülke ve uluslararası kurum, İsrail’in Filistin topraklarını işgalinin hukukiliğine ilişkin danışma görüşü hakkındaki kendi beyanlarını 19 Şubat 2024’te başlayacak duruşmalarda sözlü olarak Divan'a iletecek.
ICJ'nin verdiği danışma görüşleri her ne kadar bağlayıcı olmasa da birçok devlet ve kuruluş tarafından dikkate alındığı ve verilen görüşe uygun hareket edildiği görülüyor.
UAD'nin görüşünün, işgalin uluslararası hukuka aykırı olduğu yönünde olması durumunda, İsrail'in üzerindeki baskı artacak ve İsrail'e destek veren ülkelerin Gazze saldırıları sebebiyle uluslararası toplum nezdinde ihlale açıkça ortak olmakla suçlanacak.
İsrail'in, Filistin topraklarında inşa ettiği duvara dair 2004'te Divan tarafından verilen danışma görüşünde, duvarın hukuka aykırı olduğunu tespit edilmesinin ardından birçok devlet ve şirket, İsrail ile inşaat malzemelerine ilişkin ticaretini kısıtlamıştı.
- UAD’de verilen kararlar
Divan, yargılama konusuna göre sınırı çizebiliyor, egemenliği tesis edebiliyor veya antlaşmanın yorumunu belirleyebiliyor.
Bunun yanında, uyuşmazlık konusu bir devletin haksız fiili ya da antlaşmayı ihlaliyse Divan kararında ihlalin sonlandırılmasını, ihlalin kabul edilerek mağdur devletten özür dilenmesini, mümkün ise durumun ihlalden önceki hale getirilmesini ve tazminat ödenmesini isteyebiliyor.
Divan, İsrail’in soykırım sözleşmesini ihlal ettiğine hükmederse bu durumda Gazze'deki işgalin sonlanmasına, soykırımın tanınmasına ve Gazzelilerin kayıplarının tazmin edilmesine karar verebiliyor.
UCM, bir ceza mahkemesi olması sebebiyle mahkum edilen kişiye müebbet hapis veya azami 30 yılı aşmamak kaydıyla belirli sürede hapis cezası verebiliyor.
Hapis cezasının yanı sıra Mahkeme usul kurallarında belirlenen kıstaslara göre para cezası, müsadere ve kazançlara el konulmasına hükmedebiliyor.
- UAD ve UCM'deki kararlar birbirine etkisi
Her ne kadar bu mahkemelerin kararları birbirleri için bağlayıcı olmasa da aynı olaya ilişkin her iki mahkemenin birbirini etkilemesi mümkün.
UAD'nin diğer mahkemelere nazaran daha belirleyici olması sebebiyle Divan’dan çıkacak muhtemel bir soykırım kararı, UCM açısından da birçok İsrailli yetkili hakkında soykırım suçundan dava açılmasının önünü açıyor.
UAD'deki soykırım davasında İsrail tarafının beyanatları, UCM nezdindeki davada birer suç ikrarı veya yeni deliller olarak kullanılabiliyor.
Benzer şekilde UCM'de İsrailli bir sanığın soykırımdan cezalandırılması durumunda, UAD, İsrail'in soykırımı önleme ve cezalandırma yükümlülüğüne aykırı hareket ettiğine hükmedebiliyor.